Oι άλλοι Έλληνες
Νίκος ΚΕΣΣΑΝΛΗΣ O Ζωγράφος Πρώην πρύτανης της Σχολής Καλών Τεχνών, στο
κατώφλι των εβδομήντα του χρόνων παραμένει ονειροπόλος και δημιουργικός.
«Μπον βιβέρ» και εραστής των ωραίων αυτοκινήτων δικαιούται διπλά «διά να
ομιλεί» για καροσερί-έργα τέχνης.
Οι εμπειρίες μιας ζωής τον έφεραν πιο μπροστά από τους φοιτητές του, που
απέρριψαν την πρόταση της Αλφα Ρομέο να εκθέσει την ιστορική της συλλογή
στο «Εργοστάσιο» της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών.
Μην οδηγηθείτε σε λανθασμένα συμπεράσματα αν διαβάσετε ή ακούσετε κάπου
δηλώσεις του.
Δεν είναι τακτικός θαμώνας των media και παραμένει εσώκλειστος στο σπίτι
του κάπου ανάμεσα στο Μαρούσι και το Χαλάνδρι.
Μας οδήγησε στην «αίθουσα των παιχνιδιών» του, ξεναγώντας μας περήφανα στα
τραπέζια του μπιλιάρδου. Έναν «Παπαφίγκο» και ένα γαλλικό τραπέζι ενός
καμπαρέ που το έφερε στην Ελλάδα σε? τεύχη.
Μιλήσαμε για τέχνη, αυτοκίνητα και ωραίες γυναίκες εν μέσω συχνών διακοπών
από τηλεφωνήματα και επισκέψεις συνεργατών του.
Ετοιμάζει, βλέπετε, την αναδρομική του έκθεση που θα παρουσιαστεί τον
Οκτώβριο στην αμαρτωλή Πολιτιστική Πρωτεύουσα...
Συνέντευξη: Παν.Υφαντής
Φωτογραφίες: Π. Στελλάκης
Η ιδέα της ζωγραφικής πώς γεννήθηκε;
Είμαι γόνος οικογένειας ζωγράφων, μπορώ να πω. Ο παππούς μου, Νίκος
Κεσσανλής, ήταν ζωγράφος στη Μεγάλη του Γένους Σχολή στην Κωνσταντινούπολη.
Μεγάλωσα σ? ένα σπίτι το οποίο ήταν γεμάτο από τους πίνακες του.
Ο πατέρας μου ήθελε να γίνει ζωγράφος, αλλά δεν μπόρεσε λόγω της
οικονομικής κατάστασης της οικογένειας μετά το τέλος του Α? Παγκοσμίου
Πολέμου. Όμως, εξακολουθούσε να ζωγραφίζει ως το τέλος της ζωής του. Ήταν
πολύ φυσικό, λοιπόν, για μένα. Στην αρχή αντέγραφα πράγματα από καρτ ποστάλ
ή έργα του πατέρα μου. Αυτό συνέβαινε ήδη στην Κατοχή, επομένως δέκα χρονών
ζωγράφιζα.
Συνέχισα μέχρι που τελείωσα το Γυμνάσιο και ήρθα στη Σχολή Καλών Τεχνών.
Από τότε δεν έχω σταματήσει. Είναι καιρός πλέον, λένε οι κακές γλώσσες, να
σταματήσω ...(γέλια)
Πώς αρχίσατε να διαμορφώνετε το προσωπικό σας στιλ; Πώς φθάνει κανείς εκεί;
Α, κανένας δεν ξέρει το πότε βγαίνει ένα προσωπικό στιλ (μικρή παύση,
σκέφτεται... ξεφυσάει). Είναι άγνωστο. Εκείνο που πιστεύω είναι ότι γύρω
στα 30-35 οι καλλιτέχνες πρέπει να ?χουν βρει την υπογραφή τους. Γιατί, αν
δεν την έχεις βρει, τότε? κλάψτα Χαράλαμπε, που λένε.
Εκεί είναι η κρίσιμη εποχή. Και εγώ βλέπω τον εαυτό μου να είμαι
φορμαρισμένος την εποχή μεταξύ ?55 και ?65. Το ?70 είχα κάνει κατά κάποιο
τρόπο τα θεμέλια αυτού που είμαι. Ίσως, τότε, σε μερικά έργα μου να ήμουν
καλύτερος από αυτά που κάνω τώρα.
Ίσως ο ζωγράφος κάνει χειρότερα πράγματα αργότερα. Μπορεί να κάνει και
κάποια καλύτερα, αλλά αυτό που λέμε «η ανάγνωση του έργου», αυτό που από
μακριά φωνάζει «είμαι αυτός», εμπεριέχεται στη δουλειά που έχει γίνει αυτή
την κρίσιμη δεκαετία των 30-40.
Εξηγείται αυτό;
Δεν είναι η καλύτερη δεκαετία του ανθρώπου; Έχεις πάψει να είσαι έφηβος,
δεν είσαι ακόμα μεσήλικας... Ορισμένοι πιστεύουν ?ακόμα? ότι από τα πενήντα
και πέρα ωριμάζει ο άνθρωπος. Μπορεί να ωριμάζει, αλλά αρχίζει και να...
σαπίζει (γέλια).
Το να μπορείς ακόμα και στα εβδομήντα σου ?τα οποία αισίως πλησιάζω? να
είσαι δημιουργικός και να κάνεις όνειρα, είναι πιο πολύ θέμα χαρακτήρα
Η τέχνη σήμερα είναι πιο κοντά στον κόσμο ή πιο μακριά σε σχέση με το
παρελθόν;
Θα αντέστρεφα την ερώτηση: είναι ο κόσμος πιο κοντά στην τέχνη;
Γιατί ο κόσμος είναι που πάει στην τέχνη να την δει και να την καταλάβει,
δεν είναι η τέχνη που πάει στον κόσμο. Ότι «κάνουμε τέχνη για να ανυψώσουμε
το επίπεδο του λαού» τα θεωρώ σαχλαμάρες, τεχνάσματα. Κάνεις τέχνη γιατί
δεν μπορείς να κάνεις τίποτε άλλο, όπως παίζεις μπιλιάρδο και ποδόσφαιρο ή
όπως τρέχεις με το αυτοκίνητό σου.
Ο καλλιτέχνης κάνει κάτι τι που είναι έξω από αυτό που έχει μάθει. Και
αλίμονο αν δεν ήταν έτσι. Δε θα ήταν καλλιτέχνης.
Σε αυτόν, το πρόβλημά του είναι προσωπικό, εσωτερικό: πόσο είναι δέκτης
πραγμάτων από τα έξω. Πολλές φορές δεν είναι καθόλου δέκτης, δεν τον
ενδιαφέρει τι γίνεται. Κι αυτό δε σημαίνει ότι είναι χειρότερο το έργο του
από εκείνου που είναι «αγκαζέ πολιτικά». Έτερον εκάτερον.
Οι καλλιτέχνες είναι σήμερα πιο εύκολα καταληπτοί;
Είναι αμφίβολο αν ο κόσμος έχει αλλάξει από την εποχή της Αναγέννησης. Δε
νομίζω ότι ο καλλιτέχνης γίνεται καταληπτός από εκείνο που έχει κάνει αλλά
από εκείνο που, για μια στιγμή, υλοποιεί ορισμένα όνειρα που έχουν οι
μάζες.
Κάποιος θα πει: Τι ωραία που είναι η Τζοκόντα ή τι ωραία που είναι η Ανοιξη
του Μποτιτσέλι. Η ερώτηση είναι: Ξέρεις τι είναι η Ανοιξη του Μποτιτσέλι,
καταλαβαίνεις την ομορφιά που κρύβει από κάτω ή απλώς και μόνο βλέπεις μια
ωραία γυναίκα, με ωραίες γιρλάντες και φορεματάκια με λουλουδάκια; Εγώ
νομίζω ότι ο περισσότερος κόσμος προσεγγίζει τα έργα με αυτόν τον τρόπο,
γιατί είναι πάρα πολύ δύσκολο να καταλάβεις την τέχνη.
Και δεν καταλαβαίνεις την τέχνη αν δεν κάνεις προπαίδεια, αν δε μοχθήσεις
και αν δεν κουραστείς πάρα πολύ. Εγώ δεν τολμώ να πω ότι καταλαβαίνω
μουσική. Λέω ότι «μ? αρέσει αυτό ή δεν μ? αρέσει εκείνο» αλλά αν με
ρωτήσεις γιατί, δε θα σου πω ποτέ, γιατί δεν ξέρω.
Δεν έχω μουσική παιδεία.
Πώς θα κρίνατε έναν ζωγράφο που θα έμπαινε στη λογική να κυνηγάει τα
χρήματα;
Υπάρχουν πολλοί ζωγράφοι ?που δεν είναι όμως καλλιτέχνες για μένα? οι
οποίοι είναι έμποροι μιας κάποιας επιτυχίας τους. Ζωγράφοι, δηλαδή, που
επαναλαμβάνουν το έργο τους.
Επειδή έτυχε σε μια έκθεση να πουληθεί καλά ένα κομμάτι, κάνουν εκατό φορές
το ίδιο ή λογοτέχνες που γράφουν ένα βιβλίο και μετά το επαναλαμβάνουν
δεκάδες φορές. Έπειτα όλα αυτά «πηγαίνουν» και με τη δημοσιότητα.
Διάβαζα πρόσφατα σε κάποια εφημερίδα που έδιναν δημοσιότητα στο βιβλίο ενός
Κοέλο, νοτιοαμερικανού. Το διάβασα από περιέργεια. Είναι ένα σκατοβιβλίο!
Το λέω έτσι καθαρά. Για μωρούς, για ανόητους ανθρώπους. Απορώ πώς γράφτηκαν
πράγματα γι? αυτό. Είναι βιβλίο για χαρτορίχτρες, όχι για ανθρώπους που
διαβάζουν λογοτεχνία. Και υπάρχουν χίλια δυο τέτοια πράγματα.
Λένε πως για να γίνει κάποιος πραγματικά γνωστός θα πρέπει να εμφανίζεται
στην τηλεόραση. Για έναν καλλιτέχνη ισχύει αυτό;
Μια ορισμένη εποχή είχα καταντήσει να είμαι λίγο μαϊντανός της τηλεόρασης
και αποτραβήχτηκα. Δε δέχθηκα πλέον να εμφανίζομαι.
Απορώ αν οι πρυτάνεις κάνουν τη ζωή που λένε ότι κάνουν, πότε έχουν καιρό
να δουλέψουν. Προσκλήσεις, εγκαίνια, κοκτέιλ τα βράδια, ακόμα και
στρατιωτικές μονάδες καλούν τους πρυτάνεις στις παρελάσεις. Είναι μια ζωή
καταδίκου.
Όταν, μάλιστα, βλέπω τη ζωή μερικών υπουργών, δεν καταλαβαίνω πότε έχουν
καιρό να πάνε στο υπουργείο. Είναι από τραπέζι σε δεξίωση και από μεθύσι σε
γλέντι. Εγώ, αν μεθύσω ένα βράδυ, το άλλο πρωί δεν έχω κουράγιο να πάω
πουθενά. Αυτοί πώς μπορούν; Χαλκέντεροι είναι; Δε νομίζω. Απλώς, δεν πατάνε
στο υπουργείο τους και αναλαμβάνουν τις δουλειές οι φουκαράδες οι γενικοί
γραμματείς...
Ποιο είναι αυτό που κρίνει τη ζωγραφική για το αν είναι καλή ή κακή;
Η ιστορία της ζωγραφικής είναι μια προσωπική περιπέτεια. Και, βέβαια, ο
καλλιτέχνης φαίνεται από το έργο τι είδους άνθρωπος είναι. Από τις φόρμες
που παρουσιάζει τα πράγματα που τον συγκινούν.
Υπάρχουν κάποιοι που κάνουν μόνο λουλούδια και άλλοι που ζωγραφίζουν
σκοτωμένους. Υπάρχουν κάποιοι τεράστιοι ρομαντικοί πίνακες του 19ου αιώνα
που δείχνουν λεπρούς ?οι οποίοι δεν είναι καθόλου ωραίοι. Και υπάρχουν τα
λουλουδάκια του Ρενουάρ που είναι υπέροχα αριστουργήματα. Δεν είναι,
λοιπόν, ποτέ το αντικείμενο που κάνει τη ζωγραφική να είναι ωραία ή κακή.
Είναι ο τρόπος που δείχνεις το αντικείμενο.
Αρα, εξαρτάται από τις συγκινήσεις σου και από την προσωπική σου σχέση με
αυτό που λέμε ζωγραφική.
Πώς θα περιγράφατε την εποχή μας;
Νομίζω ότι στην εποχή μας οι άνθρωποι εξακολουθούν να φοβούνται ό,τι και
παλαιότερα.
Στις αρχές του αιώνα ήταν ο κομήτης του Χάλεϊ, τώρα είναι ο κομήτης
Χέιλ-Μποπ. Είδατε τι έγινε με τους διάφορους υστερικούς στην Αμερική.
Είναι «la fin du siecle», το τέλος του αιώνα, που λένε οι Γάλλοι. Σαν να τα
?χουμε δει όλα.
Τότε ήταν η βιομηχανική επανάσταση, η ελπίδα στις θεωρίες, η ελπίδα για την
καλυτέρευση της ζωής. Όλα αυτά γίνηκαν, πέτυχαν και απέτυχαν. Αυτή τη
στιγμή βρισκόμαστε στο κατώφλι μιας άλλης επανάστασης η οποία είναι
τρομακτική και την οποία δεν έχουμε καταλάβει γιατί την έχουμε ήδη μέσα στο
σπίτι μας. Εγώ είμαι από τους ανθρώπους που δεν καταλαβαίνει τίποτα. Δε θα
μπορέσω ποτέ να δω τι χάρη έχει ένα κομπιούτερ ή να κάνω μια σελιδοποίηση
με αυτό, γιατί έμαθα να κάνω ένα βιβλίο κόβοντας κομματάκια χαρτονάκι και
κολλώντας τα επάνω για να το δω.
Υπάρχουν, όμως, καλλιτέχνες οι οποίοι έχουν καταλάβει την τεχνολογία και
τις δυνατότητές της στη δημιουργία φόρμας και ιδεών, τελείως διαφορετικών,
που δε μοιάζουν με ζωγραφική. Και αυτό είναι το σωστό.
Είναι γελοίο να έχεις από πίσω μια τέτοια τεχνολογία με την οποία μπορείς
να κάνεις τα πάντα κι εσύ να προσπαθείς να ξανακάνεις την Τζοκόντα. Είναι
άλλο πράγμα. Λίγοι βιντεοκαλλιτέχνες υπάρχουν όπως ο Πλέσεϊ και ο Βάιολα
?που είναι για μένα οι μεγαλύτεροι? οι οποίοι είναι οι μεγάλοι της εποχής,
οι Πικασό του τέλους του αιώνα.
Στο εξωτερικό ζήσατε έντονα. Ένας καλλιτέχνης είναι μπον βιβέρ;
Εγώ είμαι. Είχα πάντα πολύ ωραία αμάξια, όχι βέβαια στην Ελλάδα...
Δε θέλω κουταμάρες, τι να το κάνω στην Ελλάδα; Είχα τη Λάντσια Φλαμίνια του
Πινινφαρίνα. Υπέροχη. Τι να την κάνω εδώ που δεν μπορώ να βάλω ούτε δεύτερη
ταχύτητα στη μικρούλα Σιτροέν που έχω. Πού να τρέξω;
Για ποιο λόγο να φέρεις μια Λαμποργκίνι στην Ελλάδα; Για να ευχαριστηθεί το
Κολωνάκι; Καταντάς χαζός. Ένα ωραίο, ένα γρήγορο αμάξι, έχει σημασία όταν
είναι στην Ευρώπη. Όταν περάσεις την Αδριατική. Να μπορείς να πας
Ρώμη-Βερολίνο μέσα στην ίδια μέρα. Έχω κάνει Παρίσι-Ρώμη σε μία μέρα...
Υπάρχουν αυτοκίνητα που θα χαρακτηρίζατε έργα τέχνης;
Α, φυσικά! Εγώ θεωρώ ότι μια Μπουγκάτι είναι έργο τέχνης. O Πινινφαρίνα
έκανε καροσερί οι οποίες είναι αριστουργήματα. Αυτά είναι έργα γλυπτικής.
Μάλιστα, η Αλφα Ρομέο μάς έκανε πρόταση να μας στείλει όλα τα μοντέλα της
από τότε που ξεκίνησε για να τα εκθέσουμε σ? αυτόν τον υπέροχο χώρο που
έχουμε στη Σχολή Καλών Τεχνών, το «Εργοστάσιο». Όμως οι σπουδαστές της
Σχολής αντέδρασαν γιατί θεώρησαν ότι ήταν μια πράξη έντονα καπιταλιστική.
Εγώ γέλαγα.
Έλεγα: υπάρχουν, λοιπόν, ακόμα νεαροί καλλιτέχνες τροτσκιστές. Κρίμα, γιατί
θα έβλεπαν καμιά δεκαριά υπέροχες φόρμες που πολλοί έλληνες γλύπτες δεν τις
κάνουν...
Τι σας πληγώνει περισσότερο στην Ελλάδα;
Αναρωτιέμαι με ποιο τρόπο θα τα βγάλει πέρα αυτή η χώρα, η οποία, εν τέλει,
δεν παράγει τίποτα. Εκτός αν καταλάβει ότι από δω και πέρα η παραγωγή δε
γίνεται με τα χέρια, αλλά με το κεφάλι. Κι αυτό οι κυβερνήσεις καλά θα
έκαναν να το καταλάβουν.
Τα πανεπιστήμιά μας βγάζουν υποψήφιους άνεργους, γιατί σχεδόν πάντα βγάζουν
αμόρφωτους ανθρώπους.
Δεν έχουν καταλάβει τι σημαίνει παιδεία. Δεδομένου, λοιπόν, ότι η ευφυΐα, η
γνώση και η καλλιέργεια της γνώσης είναι αυτά που θα μας κάνουν να
κερδίσουμε το μέλλον, δε βλέπω να γίνεται τίποτα. Υπάρχει και ένας τρόπος
ζωής (mondus viventi a la greca), που δεν υπάρχει αλλού. Όταν βλέπω όλες
τις ταβέρνες ή τα ρεστοράν τίγκα... Ο Γάλλος δεν μπορεί να πάει σ? ένα
ρεστοράν όσο και αν πληρώνεται, αναλογικά, καλύτερα από τον Ελληνα, γιατί
είναι πολύ ακριβά. Εδώ, όμως, βγαίνουν όλοι έξω. Πού είναι η δυστυχία;
Τη δυστυχία την είδαμε όταν ήρθαν οι φουκαράδες από την Αλβανία.
Καταλάβαινες πόσο πεινασμένοι άνθρωποι είναι, και είχαμε καιρό να
αισθανθούμε αυτό το πράγμα.
Αν σας πρότειναν να είστε στην Ακαδημία Αθηνών;
Όχι, το ?χω γράψει κιόλας. Το θεωρώ τρελό! Αυτό που κοροϊδεύουμε όλη μας τη
ζωή είναι η Ακαδημία, για όνομα του Θεού, γιατί θα πρέπει να γίνω εγώ
κολόνα της Ακαδημίας; Όχι, όχι, όχι... Είναι για τα γερόντια που δεν ξέρω
ποιες φιλοδοξίες απωθημένες είναι αυτές που έχουν. Όχι, καθόλου. Α, πα,
πα...
Κάποτε βρεθήκατε καθισμένοι με την Αβα Γκάρτνερ σ? ένα παγκάκι στη Ρώμη.
Δεν της μιλήσατε. Γιατί;
Από ντροπή! Τη θαύμαζα πάρα πολύ, τη λάτρευα. Τι να της έλεγα; Ότι με λένε
Νίκο, είστε ωραία, πάμε να φάμε; Δε λες τίποτα σ? ένα τέτοιο πλάσμα. Νομίζω
ότι ήταν η πιο ωραία γυναίκα του κόσμου τότε...
Σήμερα ποια είναι η πιο ωραία γυναίκα του κόσμου;
Η Αβα Γκάρτνερ!
Βλέπω τη ζωή μερικών υπουργών, δεν καταλαβαίνω πότε έχουν καιρό να πάνε στο
υπουργείο. Είναι από τραπέζι σε δεξίωση και από μεθύσι σε γλέντι. Εγώ, αν
μεθύσω ένα βράδυ το άλλο πρωί δεν έχω κουράγιο να πάω πουθενά. Αυτοί πώς
μπορούν; Χαλκέντεροι είναι; Δε νομίζω. Απλώς, δεν πατάνε στο υπουργείο τους
και αναλαμβάνουν τις δουλειές οι φουκαράδες οι γενικοί γραμματείς...
Εγώ θεωρώ ότι μια Μπουγκάτι είναι έργο τέχνης. O Πινινφαρίνα έκανε καροσερί
οι οποίες είναι αριστουργήματα. Αυτά είναι έργα γλυπτικής.
Τα πανεπιστήμιά μας βγάζουν υποψήφιους άνεργους, γιατί σχεδόν πάντα βγάζουν
αμόρφωτους ανθρώπους. Δεν έχουν καταλάβει τι σημαίνει παιδεία.